جنبش تنباکو، علیه قرارداد استعماری رژی، پیروز شد
برای درک جنبش تنباکو، که یکی از سر‌فصلهای بیداری تاریخ ایران است نیاز است به کمی پیش از آن رخداد باز گردیم.
ناصرالدین شاه که برای تأمین هزینه سفرهای اروپایی خود با مشکلات مالی مواجه بود، در سال ۱۲۶۹خورشیدی در سومین سفر خود به انگلستان قراردادی با شرکت انگلیسی رژی منقعد نمود. در ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال توسط شرکت، سالانه مبلغ ۱۵هزار پوند استرلینگ به همراه یک چهارم سود خالص به شاه پرداخت می‌شد. این قرارداد که به امضای شاه رسید، دارای پانزده فصل بود و به طرف مقابل اختیارات تام می‌داد و بی‌اعتنایی به منافع ملت ایران داشت.
بی‌عدالتی‌های اقتصادی، فاصله طبقاتی، کاهش دستمزد کارگران و تنزل ارزش پول ایران که در نارضایتی مردم مؤثر بودند، به همراه زوال اکثر صنایع دستی و تنزل بهای صادرات ایران در مقابل واردات از اروپا و افت وحشتناک قیمت نقره که پول رایج ایران بود، نارضایتی عمومی را در میان مردم افزایش داده بود. بنابراین استبداد قاجاری با مشکلات زیادی مواجه بود. به‌دلیل فساد دستگاه حکومتی، ایران به‌صورت کشوری عقب مانده و مبتنی بر محصولات کشاورزی درآمده بود. مسافرتهای شاه که به بهانه آشنایی با تجدد و شیوه‌های نوین حکومت صورت می‌گرفت، هزینه‌های زیادی داشت که معمولاً با اعطای امتیازات بزرگ به کشورهای اروپایی همراه بود. در دوران ناصرالدین شاه این موضوع به اوج خود رسید و با چنین زمینه‌ای قراردادی توسط شاه با دادن امتیاز توتون و تنباکو به تالبوت به امضا رسید.
سه سال بعد از اجرای این قرارداد، شرکت رژی حدود ۲۰۰هزار از اتباع دولت بریتانیا و مستعمرات آن را به‌عنوان کارکنان شرکت به ایران آورد و به شهرهای مختلف فرستاد. افزون بر جنبه تجاری و اختلال در نظام بازرگانی کشور، نگرانی زیادی از نفوذ تدریجی و سلطه کامل بیگانگان بر ایران، زنگ هشدار برای ایرانیان به صدا درآمد. در آن زمان، توتون و تنباکو از مهمترین اقلام تجاری و صادراتی ایران بود. حدود ۲۰۰هزار تن از مردم ایران، به کشت و خرید و فروش آن مشغول بودند. از اینرو وقتی مردم از تصمیم حکومت آگاه شدند که می‌خواست انحصار خرید و فروش توتون و تنباکو را به یک شرکت انگلیسی واگذار کند، به تخریب منافع ایران پی بردند و اعتراضات شدید آغاز شد. اما شاه حاضر به لغو امتیاز نشد. ازاینرو تاجران توتون وتنباکو در حرم عبدالعظیم بست نشستند و طی دادخواستی اعلام کردند که به هیچ عنوان با رژی کنار نخواهند آمد.
این ناآرامی‌ها به تبریز هم رسید. همزمان با شروع ناآرامی در تبریز، مخالفت ها باز هم بالا گرفت. مردم به مقابله با «قرارداد» پرداختند و ضمن کندن و پاره نمودن اعلامیه‌های کمپانی از روی دیوارها و معابر عمومی، از پذیرفتن خارجیان نیز خودداری کردند. با بالا گرفتن نارضایتی در تهران، میرزای شیرازی که در سامرای عراق ساکن بود به شاه تلگراف مفصلی فرستاد و اعتراض نمود که البته بی‌پاسخ ماند. نهایتاً میرزا گفت: «اگر دولت از عهده جواب بیرون نتواند آید، ملت از جواب حسابی عاجز نیست».
در اواخر ۱۲۷۰هـ . ش در تهران شایع شد که حکمی از میرزای شیرازی در مورد تحریم استعمال دخانیات صادر و به اصفهان مخابره شده است. با صدور این فتوا، مأموران حکومت وظیفه یافتند که از انتشار آن و آگاهی مردم جلوگیری کنند. با این حال مردم از همه اصناف، حتی اقلیتهای مذهبی مبارزه سیاسی علیه این قرارداد را یک وظیفه دانستند و قلیانها را شکسته و توتون و تنباکو را به آتش کشیدند.
ناصرالدین شاه که خود را ولی امرمسلمین می‌دانست و بقیه مردم را خلق شده به‌خاطر خود و برده امیالش می‌پنداشت، حاضر به قبول رأی مردم نبود.
اما آتش عصیان بقدری بالا گرفت که جمعیت تظاهر کننده در حالی که زنان پیشاپیش آنان بودند، به سمت مسجدشاه حرکت کرده و امام جمعه تهران را که به تهدید مردم پرداخته بود، با ناسزا و شعار از منبر پایین کشیدند.
در سال ۱۲۷۱خورشیدی اعتراضات گسترده مردم ایران به نتیجه رسید؛ ناصرالدین شاه مجبور به لغو این امتیاز استعماری گردید و بدین ترتیب اولین حرکت سراسری مردم ایران علیه حاکمیت استبدادی و قرارداد استعماری به ثمر نشست.
یکی دیگر از دستاوردهای جنبش تنباکو این بود که مردم ایران برای اولین بار در جنبش تنباکو به این نتیجه رسیدند که می‌توانند با اتحاد و یکپارچگی، دیکتاتوری ۵۰ساله ناصرالدین‌شاه را نیز وادار به تسلیم کنند. جنبش تنباکو به‌عنوان نخستین حرکت گسترده و یکپارچه مردم ایران علیه استبداد و استعمار، جایگاه ویژه‌یی دارد. نکتهٴ دیگری که جنبش تنباکو را از اهمیت بالاتری برخوردار می‌کند، شرکت فعال و گسترده زنان ایرانی در یک جنبش ضداستبدادی و ضداستعماری‌ست.
این جنبش زمینه‌ساز انقلاب مشروطه گردید.
